.

💐 अण्णाभाऊ साठे साहित्य चिंतन भाग २० 💐
                 -कथा --थडग्यातली हाडं
     -------------------------------------------------------
                           -भाग   १

Hide quoted text

तो दिवस तारगावातील थगडुबाच्या भंडार्याचा दिवस होता. चावडीच्या समोर एक फार जुने असे थडगे ( समाधीचा चौथरा )
होते .यालाच तारगावचे लोक थगडुबा म्हणत .तो देव त्या तारगावातील लोकांना पावत असे अशी लोकांची श्रद्धा होती म्हणून दरवर्षी या थगडुबाचा जंगी भंडारा घातला जाई .आज त्याचीच जंगी रेलचेल तिथे चालली होती.

* तिथे पंगती वर पंगती पडत होत्या .
' गावकुसाच्या आतील एकूण एक माणूस जेवल्या शिवाय महार, मांग ,रामोशी या लोकांची पंगत बसवायची नाही ' हा दंडक कैक वर्षांपासून तिथे पाळला जात असे.

* तारगावात पंगती सुरु होत्या.गावाचा पाटील मधून फिरत होता .
कर्ती बुजुर्ग माणसे
" शुलुक (श्लोक) म्हणा रं !,"
"  पानांवर आन टाकू नका रं कुणी " अशी ओरडत होती.

* दूर उकिरड्यावर पत्रावळ्याचा ढीग लागला होता .डोंबार्याची उघडी नागडी पोरं त्या उष्ट्या पत्रावळ्यातील अन्न झटकून पदरात जमा करीत होती . उकिरड्यावर येणारी पत्रावळ कोरडी ठणान येई , त्यामुळे ' या गावाचीही माणसे हलकट आहेत ' असा त्यां पोरांचा पक्का समज झाला होता .

* चावडीच्या कट्ट्यावर बैल बसले होते . तिथे ती जनावरे कितीतरी रुबाबदार वाटत होती.वतनदार महार मांग आपापली पोरंबाळे घेऊन  पंगती जिथे पडत होत्या तिथे एका बाजूला खाली ताटकळत बसली होती.
* डवरी , डोंबारी , कैकाडी हे उपरी म्हणून दूर बसून पहात होते .
* मांगामहाराची पोरं खिरीच्या कायली वरून नजर हटवत नव्हती .भुकेच्या तळमळीने कासावीस होऊन जाम्भया देत होती .तर पंगतीतून ढेकरांच्या आवाजाने तो परिसर दुमदुमत होता.
* नाना महाराचा बारा वर्षांचा किशा तर अगदी भुकेने व्याकुळ व्याकुळ झाला होता .गावातले हे वरचे लोक कायलीतली सारीच खीर संपवतील अशी त्याला भीतीही वाटत होती .

* रात्री दहा वाजण्याचा सुमार झाला.काठी टेकत टेकत  राणोजी रामोशी आला .त्याचे वय किमान नव्वद वर्षांचे तरी असावे .तो आल्यावर मांगामहाराच्या पोरास्नी बरं वाटले .एका मांगाला रहावले नाही. तो राणोजीला म्हणाला ,
" नाईक, आमची दाद कवा लागायची  ? "
" हे असंच हाय हितं.ज्येच्या हाती ससा तो पारधी ! या गावात न्याय न्हाय !  इमानदारीची दुनिया न्हाय ! बरं एक भानगड हाय सांगू का  ? "राणोजी बोलला.
" हं ,सांगा. पंगती संपतील तवर हं ,बोला " सर्वजण बोलले.

-                   भाग   २

सर्वानी ऐकायचे कबूल करताच त्या नव्वद वर्षाच्या रामोशाने एक कथा सुरु केली. ती अशी........

फार फार वर्षांपूर्वी या तारगावावर एक संकट आले होते. बजाजी नावाच्या त्यावेळच्या पाटलानं गावात दवंडी देऊन सारा गाव चावडीत गोळा केला .
चावडीत मांग महार रामोशी एका बाजूला, तर मोठमोठे सावकार, गुजर ,मारवाडी,पाटील अन ईनामदार हे दुसर्या बाजूला बसले
सर्वांच्या डोळ्यापुढे मृत्यू थैमान घालत होता .कारण---
अतिशय मात्तबर अशा मल्ल्या दरोडेखोराचा तारगावाला निरोप आला होता की,
" सात हजार रुपये खंडणी दिली तर ठीक न्हायतर तारगाव जाळून राख करू , दोन दिवसात रक्कम नाही आली तर शिक्याची सुईसुद्धा वाचू देणार नाही "  अशी सक्त ताकीद त्या मल्लूने दिली होती अन त्यामुळे सारा गाव हादरून गेला होता .'आता काय करायचे '
चावडीत गावकरी यावर चर्चा करू लागले.

(  त्यांच्यातील संवाद इथे देत आहोत )

पाटील : - हं, बोला, सात हजार रुपये देऊन गाव राखायचा का आपली राख करून घ्यायची ? काय ते ठरवा .
भाऊराव जमीनदार :- गावावर वर्गणी बसवून रक्कम उभी करून मल्लू कडे भरावी. आमची वर्गणी कधीही घेऊन जावी.
मांग महार :- आम्ही वर्गणी देणार नाही .
लखु रामोशी : - आमच्या कडे बळ हाय .पैका मातर न्हाय नि खंडणी भरणं नामुस्कीची बाब हाय. आम्ही खंडणी देणार न्हाय.
भूपत वाणी : - मग काय देणार ?
लखु रामोशी :- पैका देणार न्हाय .त्यो आमच्या पाशी न्हाय.आम्ही आपला जीव देऊ .हाय कबूल ?
रायनाक महार : -- नाईक, खासा बोल केला .खंडणी का दियाची ? लढाई देऊया , येऊ दे मल्ल्याला .
एक मोठा सावकार :-- आरं, पर त्यो आल्यावर त्याला अडवणार कोण ?
लखु मांग : - ( उठून खाडकन शड्डू मारून ) येऊ दे, आमी आडवतो. त्येच्यापाशी काय तोफखाना न्हाय. नि पळून मरणं टळत नसतं. पळून मरण्यापरीस टाचावर मरुया.
ईनामदार :-- वा रं मरणार ! एका दणक्यात मराल नि लूट आमची होईल.तुमचं काय ? खोपटं जाळतील ! परंतु आमचे वाडे ...त्याचं काय ? मल्लूने किती गावे जाळली लक्षात आहे का ? खंदाडीभर बोलून जाल नि मरू आम्ही .ते काही नाही -- रक्कम भागवा.
रायनाक महार :-- आम्ही पळणार न्हाय .आमाला खंडणी भरायची न्हाय .आमी पळणार न्हाय .बेलभंडार उचलून जीव देऊ.
भूपतचंद : - तुमच्या जीवाची किंमतच काय आहे ? तुम्ही मराल पण आम्ही साफ बुडू-मरू.
पाटील  : - ऐका मंडळी ,मांग, महार,रामोशी जे म्हनत्यात,ते खरं हाय. खंडणी भरून अपेश घेण्यापरीस लढून मरणं बरं ,असं माझंबी मत हाय .जर आम्ही कर्ती माणसं मेलो तर नाव व्हईल -नि जगलो तरीबी सारा वारणाखोरा दुवा दील .आगाजा गाजेल .
रायनाक महार :- मेलो तर गावासाठी.
लखु मांग :- आम्ही जगलो तर मानानं जगू.
सक्या रामोशी  :-मरणाम्होरं पळून जगणारी आमची औलाद न्हाय !
सर्व धनवान :-- खुशाल मरा लेकानू ! आम्ही निघालो तालुक्याला. मरण काय खेळ आहे  ? तुम्ही मराल पण इतरांचे काय  ? आमचे काय होणार ?
   -     तर अशा तर्हेने कडाक्याचे भांडण होऊन बैठक उठली .

सर्व श्रीमंत कामाला लागले . त्यांनी आपली मुलंबाळं ,दौलत लगेच रातोरात हलवली .त्यामुळे इतर गोरगरीबांचा धीर खचला .परंतु पाटलानं लोकांत आग पेटवली आणि तयारी केली . लोकांनी आपल्या  तरुण मुली परगावला पाहुण्या घरी पाठवल्या , बायकापोरं नातलगाकडे पाठवली .  '  दरुडा येणार हाय , मदत करा  ' असं पाटलांनं सरकारात कळवलं आणि तो मदतीची वाट पहात राहिला ; परंतु उत्तर आलं नाही.

अखेर ती भयानक रात्र आली .कृष्ण पक्ष चालू होता .चंद्राला आज सहावी घडी होती .
गावात शिरणाऱ्या तिन्ही वाटा ( पांदी ) लोकांनी रोखल्या.
* मावळतीची वाट सख्या नाइकाने दाबली . त्याच्या हाती भली मोठी कुर्हाड होती.
* उगवतीकडे लखु मांग उभा होता .त्याच्याही हाती कुर्हाड होती ,गावावर चालून येणाऱ्या शत्रूला तोडण्यासाठी तो सिद्ध झाला होता.
*लक्ष्मीची पांद रायनाक महारानं रोखली होती .त्याच्या हातात काढणीचा विटा हे हत्यार होतं .आपल्या उजव्या हाताला काढणी खुटवून तो तयार होता .
* पाटील हातात नंगी तलवार घेऊन सारखा फिरत होता.

त्याच वेळी मल्ल्याच्या माणसाच्या तीन टोळ्या तारगावात घुसल्या .स्वतः मल्ल्या लक्ष्मीच्या पांदीनं घुसला .गाव बेसावध असेल असे त्याला वाटले .
चावडीपुढचं हत्याराचं बुचाट विस्कटून पाटील  '  सावध ' म्हणून जोरात ओरडला. घाईनं मल्ल्यानं शिंग फुंकून आपल्या माणसांना सावध केलं .मल्ल्याची वाट रोखताच हाहाकार उडाला.हाणामारीला सुरुवात झाली .
पूर्वेला लखु मांगाच्या कुर्हाडीने कहर केला तर मावळतीला सक्या नाईकाला धुंदी चढली .
रायनाकच्या हातातील विटा विजेप्रमाणे चालू लागला . तिन्ही पांदीत मल्ल्याची माणसे धडाधड कोसळू लागली .
" मारा ! हटू नका ! म्होरं येणाराला चेचून काढा " रायनाक ओरडला.
" माणूस हेरून मारा " लखु मांग गरजला.
हातात तलवार घेऊन पाटील सगळी कडे धावू लागला त्यामुळं पाटील आपल्या पाठीशी आहे असे प्रत्येकालाच वाटत होते .
समोर लढत असलेल्या मल्ल्याला चावडी समोरील मधल्या चौकात नेऊन गारद करायचा असे ठरवून रायनाक नकळत मागे मागे सरू लागला .मल्ल्याला गर्दीतून रायनाकने नेमके हेरले होते.
रायनाकच्या हातातील विटा प्रत्येक घावाला एक एक जणाला टिपू लागला .रायनाकच्या हातात कोणते हत्यार आहे हे त्या गर्द काळोखात समोरच्याला कळत नव्हते .मल्ल्या भाम्बाऊन गेला होता.  चंद्र थोडा वर आला अन रायनाक च्या हातातील भयंकर हत्यार हे काढणीचा विटा आहे हे मल्ल्याने ओळखले . तो जरा फटकून लढू लागला पण  रायनाक माघार का घेतोय हे त्याच्या लक्षात आले नाही .

मधल्या चौकात येताच रायनाक ने उलटून मल्ल्याची वाट दाबली आणि सर्व दरोडेखोर चौकात कोंडले .
रायनाकने मल्ल्याला चावडीकडे रेटला मल्ल्या चावडीच्या ओट्यावर गेला तो सरळ होणार तोच रायनाक ने विटा फेकला .पोत्यात सामता शिरावा तसा मल्ल्या चा उर फुटला .पण ताकदवान मल्ल्या खाली कोसळला नाही त्याने चावडीच्या खांबाला मिट्टी मारली .
आपलाच वार चुकला असे वाटून रायनाक ने पुन्हा विटा फेकला पण घात झाला ! विटा खांबात रुतून काढणी तुटली .रायनाकचा तोल गेला . तीच संधी साधून मल्ल्याच्या एका माणसाने रायनाकच्या डोक्यात कुर्हाडीचा वार केला रायनाक कोसळला . मल्ल्या ओरडला " पळा पळा ! घात झाला ! मेलो ! "
दरोडेखोर पळण्याचा प्रयत्न करू लागले पण कैक वार अंगावर झेलूनही लखु आणि सक्या लढतच होते. ते वैर्याला जिवंत  पळूच देत नव्हते .
अखेर एकूण एक दरोडेखोर टिपल्या वरच लढाई थाबली .पाटीलही
रक्तबंबाळ झाला होता त्याच अवस्थेत त्याने सर्वाना एकत्र केले.   कैक जण घायाळ झाले होते .मल्ल्याचे धूड खांबाशेजारी पडले होते आणि रायनाक महार तार गावाला अंतरला होता .रायनाक कोसळलेला पाहून पाटलाने हंबरडाच फोडला .
दुसर्या दिवशी सरकारी माणसांनी सर्व मुडदे तालुक्याला नेले .

पाटलाने रायनाकच्या देहाला अग्नी दिला .
त्याची हाडं आणून चौकात थडगे बांधले . त्यासाठी वापरलेल्या एका दगडा वर अक्षरे कोरली,
'  गावासाठी मरणारा मर्द ! '
पुढे त्याचा भंडारा सुरु केला .

काहींना महाराची महती रुचली नाही .त्यांनी तो अक्षराचा दगड काढला .पुढे ते स्थान ' थगडुबा ' या नावाने ओळखले जाऊ लागले .अर्थातच भांडार्यालाही  ' थगडुबाचा भंडारा ' असे म्हंटले
जाऊ लागले .
रायनाकचं नाव दडवलं, करणी दडवली. पण....
राणोजी रामोशी थांबला .त्याचा कंठ दाटला होता .त्यांनं समोर थडग्याकडे पहात हात जोडले आणि कापर्या आवाजात म्हणाला ,
" या थडग्यात रायनाकची हाडं हायती "

-                भाग   ३

Hide quoted text

'  या थडग्यात रायनाकची हाडं हायती '  याच वाक्यावर राणोजी रामोशी याने सुरु केलेली कथा संपली आणि एवढ्यात देवाजी सावळा पाटील दुःखी चेहरा करून पुढं आला आणि आवेगाने म्हणाला , 

" हं ,चला गा. खीर संपलीय.भात आमटी घ्या .परसाद थोडा थोडा "


हे ऐकून नाना महाराचा किशा भडकला .त्याला वाटत असलेली भीती खरी ठरली होती .
रामोशी पोटतिडकीने  किशाला दुजोरा देत म्हणाला ,
" खरं हाय किशाचं , त्या थडग्यात या गावासाठी मरणाऱ्या रायनाक महाराची हाडं हायती . रायनाकचा पोरगा सिंधू महार ,  सिंधुचा पोरगा महादू महार ,  महादूचा पोरगा नाना महार अन नानाचा ह्यो किशा -रायनाकाची बहाद्दर अवलाद ; पण रायनाकाच्या भांडार्यात त्येला खीर न्हायी .सारी खीर गाव गिळून गेला ! पण हे पाप हाय . कुठं फेडणार ह्यो गाव ?
  " आता काय करायचं नाईक  ? घोटाळा झालाय "  पाटील कण्हत म्हणाला .
' खीर संपलीय ' म्हणताच  किशा उठला आणि खांद्यावरची पैरण (सदरा) झटकून महार वाड्याची वाट चालू लागला .
त्याच्या कडे पहात रामोशी म्हणाला ,
"  ह्या थडग्यातली हाडं तुमची हायती . जावा घरला नि दुसरा भंडारा घाला, पर ह्ये मेल्याचं अन्न खाऊ नका. ह्यो मी बी निघालू  .नगं आमास्नी तुमचा परसाद ! "
असं म्हणून राणोजी ही किशाच्या मागोमाग दमदार गतीनं निघाला.तशी सर्व मांग अन म्हारंपोरं उठून प्रसाद न घेताच निघाली .

--------समाप्त ----------------
संदर्भ : कथासंग्रह ' आबी  '
पान १११ ते १२०
----------------------------------
-           विश्लेषण :

१ : या जातीप्रधान देशात विषमतेची पाळेमुळे किती खोलवर रुजली आहेत आणि त्यामुळे मानवी मुल्याचे कसे हनन होते हे सांगणारी अण्णाभाऊची  ही आणखी एक प्रतिनिधिक कथा .

२ :  गावगाड्यात याच जातीयतेने सोशीत बांधवाना क्रूरपणे दडपण्यासाठी कैक क्रूर समज आणि रूढी बनवल्या होत्या . 

' गावाच्या देवाचा भंडारा असताना गावातील सर्व सवर्ण बांधवांची जेवणे झाल्या शिवाय महारमांगाच्या पंगती बसू द्यायच्या नाहीत ' असा  दंडक कैक गावात  होता .मी स्वत: हे माझ्या गावीसुद्धा लहानपणी अनुभवलेले आहे .संध्याकाळी सात वाजता पंगती सुरु व्हायच्या तर आमची मांगामहारांची दाद पहाटे  लागायची .असो.

तारगावात भंडारा सुरु असताना, बैलासारख्या जनावरांनी चावडीत बसणे , मांगामहारानी पंगती पासून दूर बसणे, डवरी डोंबारी मुलांनी उकिरडया वरच्या पत्रावळीत अन्नाचे कण शोधणे या बाबी या व्यवस्थेचे क्रूर दर्शन घडवून देणाऱ्या आहेत . तर

३ : तारगावात दरोडेखोराशी कसा मुकाबला करायचा या विषयानुसार झालेल्या चर्चेत गोरगरीब मांग ,महार अन रामोशी लोकांनी गावासाठी बेलभंडार उचलून प्राण अर्पण करण्यास सिद्ध होणे या बाबी पाहिल्या की थक्क व्हायला होते. तर धनवानांनी या मांग महार रामोशाना ' तुमच्या जीवाची किंमतच काय ? 'असे विचारणे म्हणजे त्यांची या पामराकडे बघण्याची दृष्टी किती हीन आहे याचा प्रत्यय येतो .


सख्या रामोशी ,लखु मांग यांच्या पराक्रमाची व रायनाक महाराच्या शहीदत्वाची आठवण जातीय द्वेषातून पुसली जाणे , समाधीचा विशिष्ठ दगड की ज्यावर ' गावासाठी मरणारा मर्द ' असे लिहिलेले असते  तो काढून  थगडुबा हे देवाचे नाव देणे म्हणजे पराक्रमी इतिहास म्हणजे आदर्श वाद पुसून त्या जागी केवळ अनाकलनीय श्रद्धा संदर्भ म्हणजे दैववाद ठेवणे असा प्रकार आहे .

४ : राणोजी रामोशी याचे गावाच्या पाटलाशी वर उद्वेगाने बोलणे म्हणजे या व्यवस्थेवर उगारलेला विद्रोही हात आहे .

५ :  निदान भंडाऱ्यादिवशी तरी महार, मांग ,रामोशी यांना सन्मानाने वागवून  त्यांचा गावाने  वास्तविक गौरव करायला हवा होता पण तसे होत नव्हते .  अगोदरच्या पिढीने याची काळजी घेतली होती . दरोडे खोराशी लढलेल्या मांग रामोशी व महार यांच्या पराक्रमाच्या सर्व आठवणी त्यांच्या नावासकट पुसून टाकण्याचे काम त्यांनी चोख बजावले होते . जातीय द्वेषातून हे सारे उद्भवत आले आहे .त्यांनी दगडाला देव बनवले आणि माणसाचे माणूसपण नाकारले .म्हणूनच थगडुबा त्यांना पावत होता पण मांग महार रामोशी यांनाही आपल्या सोबत जेवावयास बसवून माणुसकी दाखवायची त्यांची  सद्सद्विवेक बुद्धी जातीद्वेषाने नष्ट पावली होती .

६  : ' जातीद्वेषाने उपेक्षिलेल्या बांधवानो, आपला भूतकाळातील पराक्रमी इतिहास विवेकाच्या व अभ्यासाच्या सहायाने नीट शोधून पहा ' असेही जणू अण्णाभाऊना सांगायचे असावे .

७ : मांगिरबाबाच्या संदर्भात सुद्धा असाच प्रेरणादायीं इतिहास समोर येण्याची शक्यता आहे . मंगळूरपिर च्या मांगिरबाबाचा तरी मांडे सरांच्या ' गावगाड्याबाहेर ' या पुस्तकात वर्णन केल्या प्रमाणे इतिहास तसाच आहे.

८ : राणोजीने व्यक्त केलेल्या विद्रोहाला साद म्हणून नाना माहाराचा किशा आत्मसन्मानि जाणिवेने घराकडे परसाद (प्रसाद) न घेताच गुमान चालू लागतो . या व्यवस्थेने प्रसाद या बाबी भोवती एक भावनिक व टाळता न येणारे रूढ वेष्टन तयार केले आहे .राणोजी व किशा ते नाकारतात आणि हाच या व्यवस्थेला दिलेला नकार आहे .

चळवळीत अथवा प्रगतीच्या टप्प्यावर अशा प्रकारचा नकार खूप आवश्यक असतो .असा नकार आपली अंत:शक्ती वृद्धिंगत करणारा वा त्या शक्तीचा स्फोट घडवून आणणारा ठरतो.त्यातून नवे सृजन घडून  येत असते .व्यक्तिमत्व विकास संकल्पनेत 'नाही म्हणता येणे 'हाही एक महत्वाचा मुद्दा आहे .

९ : अण्णाभाऊनी वरील नकारमुल्य खरोखरीच एका वेगळ्या साहित्यिक कौशल्याने गुंफले आहे  कारण ही संस्कार गुंफण शोषितांमध्ये झुंजण्याचे एक नवे आत्मबळ देणारी व वरच्या म्हणवल्या गेलेल्या समूहाला  किंचितसाका होईना पण पश्चाताप करायला लावणारी आहे .सामाजिक सोहार्दा साठी हे आत्मबळ आणि पश्चाताप या दोन्ही गोष्टी आवश्यक आहेत.

१० : या व्यवस्थेत अजूनही सुजाण म्हणवणार्या बांधवानी  पश्चाताप करणे खूप बाकी तर आहेच शिवाय सर्व सोशीत जाती समूहामध्ये व्यवस्थेशी झुंजण्याचे आत्मबळ येण्यासाठी व्यापक अशा नकार मुल्याचे मोल जाणून त्यांनी त्याचा सन्मानही करणे आवश्यक आहे .रुढीने ग्रस्त झालेल्या शोषितसमूहाला याची नितांत आवश्यकता आहे .

धन्यवाद!
थोर अण्णाभाऊना वंदन !  !

हा प्रयास आवडल्यास आवर्जून कळवा ,

आपलाच,

मा धो खिलारे ,सहायक अभियंता,

नासिक.   मो नं 70305 44660